Hjarte talar til hjarte

Cor ad cor loqitur – hjarte talar til hjarte. Dette mottoet til den engelske konvertitten og kardinalen John Henry Newman (han med ”Leid, milde ljos”) kjem føre meg når eg tenkjer på den norske folkemusikken, og særleg dei religiøse folketonane. Det handlar om tonar som opnar hjartet, til utøvaren og til dei som lyttar og tek imot. Reint personleg har eg òg denne røynsla av folketonane som hjarteopnande. Dei opna meg tidleg mot det vakre, mot det grenseoverskridande, mot det heilage, mot Gud.

I eit teologisk ljos er det musiske noko meir enn sublimerte paringssignal og tilpassingsdugleik i evolusjonen. Musikken og songen uttrykkjer, saman med kunstartene elles, den grunnleggjande harmonien, meiningsmønsteret, Logos-karakteren i røyndomen, i kosmos. Ikkje minst den heilage Augustin har reflektert over dette og knytt saman den nyplatonske filosofien og estetikken med bibelsk-kristen tradisjon. Gud er Skaparen, Creator – og dermed sjølve Den kreative. Han har skapt mennesket i sitt bilete, som imago Dei – og såleis gjort det kreativt, til ein med-skapar. Både våre sosiale, våre etiske og estetiske evner og innsikter inneber ei deltaking i den guddomlege kreativiteten. Gud er ikkje fyrst og fremst den store ingeniøren, men kunstnaren. All poesi, biletskaping og musikalitet strøymer ut frå han og vender tilbake til han gjennom skaparverket. Det er difor ein sakleg teologisk-estetisk påstand og ikkje berre ein from tanke at det musiske uttrykkjer Guds hjarte og er ei bru mellom hans hjarte og vårt. Ikkje berre mennesket, men heile skaparverket er musisk. Det leikar og syng. I Bibelen les vi at fjell og hav, tre og vekstar lovsyng Gud, klappar i hendene, ja, dansar og hoppar av fryd for Gud, i skaparverkets liturgi. Ja, elementa og verlaget syng også med; regn og skodde, kulde og hete, dogg og rim, storm og lyn. Jamvel villdyra har sin plass i denne store lovsongen, når dei knurrande kjem ut av sine holar og forventar føde og livsopphald frå skaparhanda (Salme 104). Mennesket er ikkje åleine, som eit rasjonelt unikum; det er medlem i den store familien av alt som er. Lovsong, tilbeding og fryd er grunntonen i skaparverkets kreative utfalding. Vi skal ikkje forstå skapningens song som tomme metaforar. Det er verkeleg snakk om ein ibuande, artistisk eigenskap i alle ting. Noko av Guds ”doksa”, ”gloria”, ”herlegdom” er ibuande i alt det skapte. I sentrum av dette store koret lyder den angeliske songen, serafsongen: ”Heilag, heilag, heilag, er Herren Sebaot! All jorda er full av hans herlegdom!” (Jes 6).

Det vi kallar folkemusikken og folketonane, seier oss noko om at det musiske er noko allment, ikkje berre noko for eliten. Musikken og songen har ein plass i djupet og i breidda av det menneskelege, det folkelege. Det er inga motsetning mellom den såkalla kunstmusikken og den folkelege musikken og songen. Dei samverkar ved at den breie kulturen alltid tek opp i seg og bearbeider det som kunstnarane yter, og kunstnarane hentar formelement og inspirasjon frå det som lever i den folkelege tradisjonen. For det dreiar seg om tradisjon, om overlevering. Folkemusikken er ikkje individualistisk, men er ei levande vidareføring av det songlege og musiske materialet. Dei religiøse folketonane er eit godt døme på møtet mellom den institusjonelle kulturen og den folkelege. Gjennom hundreåra var den gregorianske, einstemmige songen innsungen også i dei nordiske folka. Sjølv i si enklaste utføring, ved at djaknen (som seinare vert ”klokkaren”) leidde songen frå kordøra, blei kyrkjefolket kjent med nokre av dei viktigaste messene, kanskje ein del av vesper-materialet og nokre av dei mest sentrale, store Maria-antifonane som Salve Regina og Regina Coeli. Like eins med songar som Attende Domine (fastetida) og Rorate cæli (adventstida). Den gregorianske songen har truleg sitt opphav i orientalsk folkesong – og tok kanskje også opp i seg element frå andre folkesongtradisjonar. I alle høve er det lett å høyre slektskapen og samklangen mellom den nordiske og den gregorianske tonaliteten og stemninga.

Dette minner oss om at song og musikk er brukskunst i si rot. Både folketonane og kyrkjesongen har vakse fram før borgarleggjeringa av kunsten, med scena, konsertsalen og utstillingslokalet som arena og med ”publikum” pent på plass. Kyrkjekunsten og folkekunsten er brukskunst. Over heile spekteret frå vogga, via dansegolvet til kyrkjerommet, bøna og tilbedinga. Foreldra som svæver barnet, er både noko enkelt, funksjonelt, og samstundes det fyrste inntrykket av det poetiske og det religiøse. Ikkje utan grunn tenkjer diktaren (Sivle) nettopp på ”Den fyrste songen”, ”mor sin song ved vogga”, som nettopp ur-intrykket av det estetiske og det heilage. Dei ”mjuke ord” som går frå hjarte og til hjarte. Det undrar meg ikkje om det ei mor på Stalheim song for borna sine, var nettopp ein folketone, ein kveldssalme eller ein bånsull. Det undrar meg heller ikkje om det Vinje minnest som sin ”sigerfulle song”, sjølve den poetiske evna, var folketonen som mora – anten det er ho som fødde han eller folket han voks opp hjå – bles han ”uti barmen inn”, og som såleis gav han hans ”mjuke hjarterot”.

Sjølv om dansen kan vere vill, er også dansen eit djupt menneskeleg uttrykk. Leiken, spelet – det unyttige, det som seier oss at livet er eit mål i seg sjølv. Også gudstenesta og liturgien er eigentleg ein leik, leiken for Guds åsyn. Ja, Gud sjølv leikar; han skapte Leviatan, kaosmonsteret, til å leike seg med, seier Skrifta. Homo ludens og Deus ludens høyrer saman. Det leikande mennesket og den leikande guden. Det leikande livet som fascinerer oss og får fram fantasien og undringa i oss; ”den leiken, den ville han sjå” (Aasen).

Folketonen har alt dette som sitt klangrom. Voggesongen, leiken, den episke, forteljande songen, som i dei lange balladane. Ei grunnstemning i den nordiske folketonen er melankolien. Skyminga og demringa, brytinga mellom ljoset og mørkret, det ikkje-overflatiske som let oss utforske dei djupare sjikta i livet vårt, ja sjølve mysteriet i tilværet. Det er grunn til å merke seg at Brorsons pietistiske salmar var enormt utbreidde i Noreg og har, meir enn alle andre tekster, blitt kledde nettopp i folketonedrakt, kanskje fordi dei sameinar det djupe alvoret og den djupe, inderlege gleda. Inntrengande, insisterande, overvinnande.

Det er denne kontemplative poesien og musikaliteten som er signaturen særleg til dei religiøse folketonane, slik eg opplever det. Det er ”duva” som ”sette seg på liljankvist, Gud at råde”, som det heiter i den mellomalderske balladen, og som ”syngje så fagert om Jesum Krist”. Duva og den fagre songen. Der har du det.