Grensekryssaren

Det er stille i Sylvartunet no. Ingen turistbussar på lang rekke, ingen kjøpeglade amerikanarar i butikken, ingen italienarar heftig gestikulerande i bur og på loft. I konsertsalen står stolane tomme, og i verkstaden blir det korkje hamra eller banka. Til og med elva hastar forbi, og helsar berre med brus og sus.

På ein benk i tunet sit ein kar med hatt. Det er sjølen, han Hallvard, som venter på eit forseinka reportasjeteam. "Hallvard T. Bjørgum, folkemusiker og sølvsmed fra Valle i Setesdal [...] regnet som en av Norges beste hardingfelespillere [...] vunnet Landskappleiken i 1982 og 1988 og Spellemannprisen i kategorien folkemusikk tre ganger [...] statsstipendiat fra 1991." (Wikipedia). Merittlista er lang.

”Eg burde kanskje sørgje for å halde oppe myta om den skumle mannen.”

Sylvartun Folkekunstsenter vart etablert av Hallvard sine foreldre, Torleiv og Helga, i 1961. Hallvard overtok senteret i 1991, året etter at faren døydde. Det har vore mange og gode gullår for Sylvartun. No ser det mørkare ut.

- Ja, eg er i ferd med å avvikle. Dei siste åra er turismen vorten mindre. Setesdal har ikkje vore viljug til å bruke pengar på marknadsføring. Eg har tapt om lag ein million kroner på denne plassen. Eg har vore nøydd til å selje både feler og kunst, og slik kan ein ikkje halde fram. Vi har vore i eit vakuum i eit par år no. Eg har stengt verkstaden, og sel det vi har att på lageret. Det er jævleg tungt, seier Hallvard, og legg ein bjørkekubbe på grua. Der inni står ein kolsvart kaffilars, slik kaffilarsar skal vera, og tyrste langvegsfarande slurpar kokekaffi og gomlar wienerbrød.

Det svevar eit vemod over torvtaka, og innanfor smårutete vindauge residerer stilla. I glansdagane var det som regel fullt av folk og aktivitet og framande tungemål i tunet - og felelæte, naturlegvis. No er senteret ope berre om sommaren. Hallvard sjølv har prøvd å få kommunen til å overta drifta, men så langt har det ikkje kome til noko konkret resultat. NRK Sørlandet meldte i mars i år at Valle kommune freistar å finne samarbeidspartnarar som kan føre vidare det folkekulturelle kraftsenteret. NRK skriv: " Håpet er at bygget igjen skal fyllast, til dømes med kafédrift, kulturskule, folkemusikkarkiv, museum og sylvarbeid." Seier ordføraren.

Valle kommune gav forresten kulturprisen til Hallvard i 2009. Ikkje eitt år for tidleg, meiner vi. Aust-Agder fylkes kulturpris har han også motteke. Og Ivar Aasen-prisen.

"Eg får vise deko rundt," skyt Hallvard inn. Det er slutt på kaffien. Vi tek med oss restane av wienerbrødet og fylgjer etter. Hallvard gjev oss ei omvising på tunet, mellom anna i ei av dei største hardingfelesamlingane i landet. Hallvard presiserer: den største samlinga med hardingfeler etter legendariske spelemenn. Her er fela far Torleiv spelte på då han døydde brått, midt i ein slått, og her heng Veslemøy, den kjære fela til Jørgen Tjønnstaul, ei smekker gamal dame. Her er også eit lydstudio, bygd av naturmateriala stein, tre og glas. Det fungerer utmerkt for akustiske instrument, fortel verten. Mange plater er vortne til på plateselskapet Sylvartun Folkemusikk, og no har Hallvard og spelemannen Daniel Sandén Warg eit prosjekt på gang.

”Opp gjennom åra har eg vel sagt mykje som folk har vore usamde med meg i.”

Stilla på Sylvartunet er med andre ord ikkje total. Og Hallvard ser heller ikkje så veldig lei seg ut. Han er faktisk ganske nøgd. Om turistane ikkje lenger myldrar i tunet, har det i staden kome kjerring og born til gards. Hallvard er nyforlova - og forelska i Monica frå Mo i Rana. Heimesmidde ringar sette dei på seg i Eiffeltårnet, 17. mai i år.

- Det var fint, det, seier Hallvard.

Stille.

- Og eg har fått to fiks ferdige ungar, held han fram, og er mjuk i andletet. Han er ein omsorgsfull stefar som er fyrst oppe om morgonen for å stelle til frukost til ungane. Fireåringen Johan Martin har alt fått ein fiolin. Hallvard fekk òg sitt fyrste instrument då han var fire.

Jau, då. Sjølv om han ikkje har fått svar på alle spørsmåla omkring folkekunstsenteret sitt, så har mykje anna i tilværet falle på plass. Hallvard har ikkje støtt hatt det like godt, slik han har det i dag.

- Eg møtte veggen, som det heiter på fagspråket no om dagen. I fire år var alt heilt svart. Det vart tre veker på eit psykiatrisk sjukehus i Arendal, med diagnosen sterk depressiv liding, utan psykotiske symptom. Det er visstnok hakket verre med psykotiske symptom, men det var ille nok utan, seier han.

Han vart ikkje særleg betre etter opphaldet på sjukehuset, og medikamenta han fekk, hjelpte heller ikkje.

- Det er som å pisse i buksa. Varmt der og då, men det blir fort kaldt. Då eg slutta å ta pillene, var det like ille. Men så gjekk det betre etter kvart. Eg veit ikkje korleis eller kvifor. Eg låg iallfall i tre månader og las historie og biografiar. Og Bibelen. Den las eg tre gonger.

Tre gonger? Er Hallvard eit svært religiøst menneske? Nei, ikkje på det viset, men han er medlem av statskyrkja. Bibelen er dessutan både ei historiebok og ei filosofibok, og han er interessert i både historie og filosofi. Som medlem i statskyrkja meiner han dessutan at staten og kyrkja ikkje bør skilja lag.

- Kyrkja må styrast av staten, elles ber det gale av stad. Det meiner eg bestemt.

Det hjelpte altså å vera i ro, og lesa. Han kom opp att til overflata, og lyset. Aldri tidlegare hadde han merka teikn på psykisk sjukdom.

- Men det er nok eit gen, fortel Hallvard. Fleire i familien til mora har òg vore ramma.

- Eg veit i alle fall at den utløysande faktoren i mitt tilfelle var overbelastning. På fleire område. Eg er glad for at eg i det heile er frisk, seier han og tenner seg ein røyk.

”Gamle problemstillingar finn nye løysingar.”

Vi sit i amfiet ned mot elva, vi to. Hallvard seier ikkje så mykje meir om sjukdomen. Ein trailer passerer der vi sit. Litt fuglekvitter hist og pist, og ein sval vind frå nord. Livet går trass alt vidare. Eg grudde meg forresten for å møte ham. Eg har alltid tenkt at han har vore litt skummel. Eg vågar å seia det. Eit skakt smil, og ein humrelyd.

- Jaså, har du det? Jau, jau. Opp gjennom åra har eg vel sagt mykje som folk har vore usamde med meg i, svarar han.

Sterke meiningar og inderleg engasjement må seiast klårt og tydeleg. Han nemner den turbulente tida på slutten av nittenåttiåra, då to frontar i Folkemusikk-Noreg sto steilt mot kvarande, i ein strid som kulminerte med splittinga i Landslaget for Spelemenn og opprettinga av Norsk Folkemusikk- og Danselag.

- Eg var aktiv i debatten, kan eg seia. Og etterpå fekk eg ikkje oppdrag på halvtanna år, folk var vel redde for kva eg kunne finne på å seia og gjera.

Alt det er historie. I dag er folkemusikarane og folkedansarane samla i ein organisasjon, og Hallvard stør fusjonen.

- Gamle problemstillingar finn nye løysingar, med hjelp av tida. Målet er nådd. Det går, så vidt eg kan forstå, i korrekt retning.

Mange har nok sett på Hallvard som ein av fundamentalistane i miljøet. Ein slik karakteristikk vil han ha seg fråbeden.

- Eg er purist! Som ung fekk eg ein inderleg kjærleik til slåttemusikken, og det vart som eit misjonskall. Eg ønskte så sterkt at alle menneske måtte ta del i dette fantastiske. Eg inviterte komponisten Johan Kvandal til Setesdalskappleiken, og han let seg også begeistre og skreiv seinare i Aftenposten: "En slått må man jo si er et fullverdig kunstverk, ikke bare som et grunnlag for stilmessig bearbeiding av klassisk utdannede komponister."

Om han trivst i båsen sin, så liker han også turar på fellesbeitet.

- Setesdalsmusikken fekk mykje av livsgnisten frå dei omstreifande taterspelemennene, og tre av dei, søsken, vart bufaste i Setesdal på slutten av 1700-talet. Eg stammar frå dei. Eg er ein urinvånar som trivst i min eigen bås, seier han.

Hallvard har gjennom minst 30 år kryssa både geografiske og musikalske grenser, og har samarbeidd med mange musikarar, heime og ute. Eitt av samarbeidsprosjekta resulterte i plata Free Field i 2003, med mellom andre " sing-and-song-writer" Eric Andersen, Garth Hudson, Blondie Chaplin (The Band, Rolling Stones) og Jonas Fjeld. Folkemusikk frå Aserbajdsjan er også representert på plata. Hallvard besøkte den tidlegare Sovjet-republikken fyrste gongen i 2000, og for ikkje lenge sidan var han der att. I dei aserbajdsjanske folketonane har han funne likskap med rammeslåttane frå si eiga heimbygd.

- Forholdet mitt til Aserbajdsjan vil vara livet ut, det, om eg så blir hundre år, erklærer 54-åringen.

Monica har tent opp grillen og vi benkar oss under ein blomstrande hegg. Ungane kjem, Hallvard kneset Johan Martin, fleipar litt med Karoline på tolv.

Er han vorten ein mjukare mann?

- Lyt vere det, veit du, når ein har fengje famelie.

Hallvard var ikkje så skummel likevel. Han har møtt oss med eit ope og venleg sinn. Han sender ei helsing til oss i det vi forlét Sylvartun, følgd av eit skakt smil:

- Eg burde kanskje sørgje for å halde oppe myta om den skumle mannen!?
 

- - - - - - - -

Dette portrettet stod på trykk i bladet Folkemusikk 3/2010

Tekst: Esther Sonja Bergene.
Foto: Laila Meyrick/Velour.no